الفُرصَه تمُّر مرِّ السَحاب … / فرصت مانند ابر رونده می‌گذرد … (مولی علی (ع)، نهج االبلاغه، حکمت ۲۱)
ساعت صفر
رسانه‌های اجتماعی[i] به عنوان زیرشاخه‌ای از شبکه‌های اجتماعی، حضوری فعال در میان جوامع دارند. اولین نشانه‌های وجود این رسانه‌ها را می‌توان در اواخر قرن پیشین یافت. دهه هفتاد و هشتاد میلادی فناوری اطلاعات و ارتباطات را برای بشر به ارمغان آورد و موجی از کاربردهای نوین را پیش‌روی او گذاشت. رفته‌رفته جهانی جدید موازی با زندگی ما و در میان کدها و خطوط برنامه‌ها و زیرساخت‌های رایانه‌ای در حال شکل‌گیری بود. بستری که با پیشرفت فناوری اطلاعات، آماده ظهور پدیده‌ای جدید به نام رسانه‌های اجتماعی در آغاز دهه نود میلادی می‌شد[ii]. کاربردهای اولیه پدیده اینترنت آنچنان که در دهه هفتاد ذیل عنوان انتقال سریع داده‌ها و کاربردهای نظامی تعریف شده بود، آرام آرام به زندگی روزمره مردم راه می‌یافت. فرصت‌ها به سرعت پدید می‌آمدند، تغییر می‌کردند و می‌گذشتند و ایران گاه با رویکردی سلبی و گاه با روشی ایجابی با این پدیده‌ها و فرصت‌ها روبه‌رو می‌شد. اینترنت نیز در کنار دیگر پدیده‌های رسانه‌ای-فرهنگی مشمول این عدم ثبات سیاستی است و حتی در شناخت ابعاد غیرفناورانه‌اش نیز اغلب با چالش مواجه بوده است. این بی‌ثباتی شامل رسانه‌های اجتماعی که بُعدی کاملا فرهنگی و رسانه‌ای از پدیده اینترنت هستند نیز می‌شود.
ساعت صفر برای خلق نوع جدیدی از زندگی در بستر اینترنت گذشته بود و ما عقب مانده بودیم.
الف) طرح مسئله
فضای مجازی به مثابه سرزمین نو
از میانه قرن پانزدهم میلادی، اروپاییان به اکتشافات وسیع دریایی روی آورده و هر سرزمینی را که به زعم خود جدید می‌یافتند فارغ از فرهنگ و ملت آن، برای خود سند زده و با قتل و غارت ثروت مردم آن سرزمین بر قدرت خود می‌افزودند. ایران باتوجه به فرهنگ کهن خود و حضور در میانه جریان‌های تمدن‌ساز تاریخی هیچ‌گاه مانند آنچه در فیلیپین و تایلند و کشورهای آمریکای لاتین و … رخ داد، مستعمره کشوری نشد، اما لطمات سنگینی از لشکرکشی اروپاییان دید.
قرن بیستم، بَرّ جدید و سرزمین نویی برای فتح پیش‌روی بشر گسترانیده است. خشکادی بدون حد و مرز که راه رسیدن به آن نه از موقعیت ستارگان و صور فلکی، بلکه با کد و الگوریتم و سیستم عامل و ابرمتن[iii] مشخص می‌شود و باز، تاریخ در حال تکرار است و ایران کماکان سهمی از این لشکرکشی و کشورگشایی هزاره سوم ندارد. هر کشوری به هر نحوی سعی در تصاحب بخشی از این سرزمین داشته و دارد. تمدن غرب به رهبری آمریکا نیز تا به حال بیشترین سهم را از این سرزمین به چنگ آورده است. زبان اینترنت و تمامی زبان‌های برنامه‌نویسی بر اساس کلمات و دستور زبان انگلیسی بنا شده‌اند و حتی اروپاییان متعصبی مانند آلمانی‌ها و فرانسوی‌ها هم تا به حال نتوانسته‌اند ضریب نفوذ زبان خود را افزایش دهند[iv]. در این میان کشورهایی مانند سنگاپور و هند با به رسمیت شناختن زبان اینترنت، خود را کاملا در اختیار آن قرار داده‌اند و به صورت جدی و بدون هیچ ادعایی وارد فضای مجازی شده‌اند. ایران باز هم به پشتوانه فرهنگ، ادب و تمدن خود با وادادگی مطلق با این پدیده‌ها مواجه نشده است، هرچند نشانه‌های اولیه این وادادگی در حوزه‌های زبانی، فرهنگی و رسانه‌ای قابل مشاهده است، اما همزمان حضور پررنگی نیز در این حوزه ندارد و به چشم برهم زدنی از تهدیدات این فضا ضربه خورده و فرصت‌ها را یک به یک از دست می‌دهد. شکل زیر، نشان می‌دهد که زبان انگلیسی حتی با حضور توده‌ای (ولی کم اثر) زبان‌های چینی و هندو، همچنان پیشتاز فضای مجازی است. یادآور می‌شود که زبان، مسئله اصلی این یادداشت نیست و فقط به عنوان مثالی قابل سرایت به همه عرصه‌ها از جمله فرهنگ، رسانه، سیاست و …؛ و برای نشان دادن حضور کمرنگ ایران در این حوزه به کار گرفته شده است.
جدول پراکندگی زبانی تارنماهای اینترنتی[v]
اثرگذاری، اثرپذیری
با شتاب کنونی تحولات ارتباطی، فضای مجازی آنچنان سایه بر سر فضای واقعی زندگی ما خواهد گسترد که چه‌بسا برای بسیاری از امور زندگی مجبور به کوچی عظیم به این سرزمین نو شویم و آنچه در سینما و ادبیات علمی تخیلی دیده بودیم، مانند فیلم‌های Matrix و یا Ready Palyer One، به حقیقتی پیش پا افتاده بدل شود.
اثرگذاری فضای مجازی به‌ویژه در حوزه رسانه و فرهنگ، آنچنان طی 10 سال گذشته تقویت شده که مناسبات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ما را تغییر داده است. در سال‌های اخیر، مناسبات اقتصادی جهان نیز با بواسطه پدیده‌هایی مانند رمزارزها[vi] و فناوری زنجیره بستکی[vii] در آستانه تغییرات بنیادین هستند که با توجه به پیچیدگی‌های فنی گسترده، از حوصله این یادداشت خارج است. دونالد ترامپ رئیس‌جمهور پیشین ایالات متحده به صورتی آشکار رسانه‌های رسمی و کهنه‌کار جهان را نادیده می‌گرفت و غالبا گفتمان خود را از طریق رسانه اجتماعی توییتر منتقل می‌کرد. رسانه‌هایی قدیمی با سابقه بیش از یک قرن برای انعکاس اخبار کاخ سفید حساب رسمی توییتر ترامپ را منبع خود قرار می‌دادند، این در حالی است که همین رسانه‌های فربه و پرمدعا خود دهه‌ها کاشف و ناشر خبر بودند. در اوایل قرن جدید و همزمان با شروع به کار رسانه‌های اجتماعی، آنها فقط بازتاب‌دهنده اخبار رسانه‌های کهنه‌کار بودند، اما افزایش روزافزون ضریب نفوذ رسانه‌های اجتماعی، جریان بازی قدیمی رسانه‌ای را چرخاند. امروز خبرگزاری رویترز که روزی ناشر مستقیم اخبار اشغال کویت توسط عراق بود، برای تهیه خبر در مورد اشغال اوکراین توسط روسیه به حساب توییتر و فیسبوک خبرنگاران و شهروندخبرنگاران متوسل می‌شود.
کشورها بر اساس ضریب نفوذ شبکه‌های اجتماعی[viii]
نمودار بالا نشان می‌دهد که کشورهایی با زیرساخت‌های بهتر در حوزه فناوری اطلاعات، دارای ضریب نفوذ بسیار بالایی در شبکه‌های اجتماعی هستند. این ضریب نفوذ در نهایت به شکل‌دهی افکار عمومی و حتی سیاست‌سازی برای مسئولان منجر خواهد شد. ایران نیز با دارا بودن ضریب شبکه‌های اجتماعی به میزان 71 درصد[ix] بسیار بالاتر از متوسط جهانی ایستاده است. اتفاقی که هم فرصت و هم تهدید به حساب می‌آید. وقایع سال 88 و 97 را فارغ از ماهیت آنچه اتفاق افتاد، می‌توان نشانگر قدرت شبکه‌های اجتماعی در کشور دانست. موج وحشتناک اخبار جعلی تا به حال چندین بار جامعه ایران را ملتهب کرده است و برای ناظر بیرونی اینگونه می‌نماید که هرکس از طریق مهندسی دقیق افکار عمومی در شبکه‌های اجتماعی می‌تواند گفتمانی جعلی را در ایران نهادینه کرده و کار خود را پیش ببرد. برای مثال، از این دست عملیات‌های روانی می‌توان به هزاران حساب و خبر و محتوای جعلی در مورد اختلافات جوامع ایران و افغانستان اشاره کرد. همکاری عربستان و توییتر برای تاثیرگذاری بر دشمنان خاندان آل سعود [x] و سرمایه‌گذاری گروهک منافقین[xi] به منظور اثرگذاری بر رسانه‌های اجتماعی در ایران، نشان‌دهنده آسیب‌پذیری کشور از این روزنه است. اگر هم اخبار جعلی، حساب‌های ساختگی و تارنماهای تقلبی[xii] در کار نباشند، مدیران این رسانه‌ها خود دست به اقدام زده و گفتمان ایران را به حاشیه می‌برند، مانند آنچه در زمینه همدردی گسترده ایرانیان هنگام شهادت سردار سلیمانی در توییتر و اینستاگرام رخ داد.
اعضای گروهک منافقین در سوله‌های اردوگاه این گروه در تیرانای آلبانی در حال تولید خبر و حساب‌های جعلی، منبع: خبرگزاری تسنیم
باید به این نکته توجه داشت که نو بودن این پدیده نباید موجب انفعال و توقف در مقابل آن شود. انتخابات سال‌های 2016 و 2020 آمریکا به وضوح نشان داد[xiii] که چگونه مهندسی و ایجاد موج‌های رسانه‌ای در فضای مجازی و رسانه‌های اجتماعی هنوز تابع شرایط جهان واقعی هستند و قدرت تعیین‌کنندگی آنها در نهایت مانند کایت سوار ماهری است که خود نیروی محرکه ندارد اما از جریان‌های هوایی به خوبی سواری می‌گیرد. در نهایت جهان واقعی و ارتباطات، تابع و نمودگاری از هم هستند و شاید همین امر بتواند کمک کند تا ایران گفتمان خود را در هرج و مرجی عظیم از اخبار جعلی، امواج مهندسی شده رسانه‌ای و حتی سانسور و حذف رسانه‌ای، به کرسی بنشاند.
ب) طرح راهکار
مسیری صعب تا فراز قله
«ایلان ماسک» کارآفرین و ثروتمندترین مرد جهان به تازگی 9 درصد از سهام شرکت توییتر را خریده است و پیشنهاد خرید کل سهام توییتر را نیز مطرح کرده است. جالب اینجاست که یکی از سهامداران اصلی توییتر یعنی «ولید بن طلال بن عبدالعزیز» شاهزاده ثروتمند سعودی به سختی در مقابل این پیشنهاد مقاومت کرده است[xiv]. از سه سهامدار اصلی شرکت متا (Meta نام جدید گروه فیسبوک است که شامل رسانه‌های اجتماعی فیسبوک، اینستاگرام و واتس‌ا‌َپ می‌شود) «دیوید فیشر»، حامی انتخاباتی دونالد ترامپ است[xv]. نمونه‌هایی مشابه از تلاش کشورها و شرکت‌های چند ملیتی برای تصاحب یا کنترل رسانه‌های اجتماعی به‌عنوان بازوی فرهنگی، اجتماعی و رسانه‌ای در فضای مجازی و اینترنت بسیار یافت می‌شوند؛ نمونه‌هایی که لزوم ورود مسئولین کشور را به این حوزه بیش از پیش گوشزد می‌کند. البته باید توجه داشت که بومی‌سازی فضای مجازی مانند آنچه چین یا روسیه انجام می‌دهند، امری اجتناب‌ناپذیر است ولی این امر با مشکلات متعددی مانند صرف هزینه‌های گزاف مالی و اجتماعی همراه است. همچنین کشورهای غربی به رهبری آمریکا بسیار زودتر از ما و با منابع مالی و انسانی بسیار وسیع‌تر وارد سرزمین فضای مجازی شده‌اند و تاکنون قله‌های بسیاری را فتح کرده و عرصه‌های گسترده‌ای را درنوردیده‌اند. بنابراین باید با نگاهی واقع‌گرایانه درک کرد که معطل ماندن برای رسانه اجتماعی، سیستم عامل و موتور جست‌وجویِ بومی و ملی باعث عقب ماندن از تحولات فضای مجازی می‌شود. در کنار تلاش برای بومی‌سازی این قسم فناوری‌ها و زیرساخت‌ها، باید با نفوذ و کسب سهم قابل ملاحظه از این سرزمین، گفتمان کشور را در عرصه بین‌الملل نشر داد. برای این منظور راهبردهای زیر پیشنهاد می‌شود:
- از چاله به چاه:
تلاش برای قانونمندسازی رسانه‌های اجتماعی در کشور از طریق تعامل با شرکت‌های صاحب این رسانه‌ها. طرحی که به تازگی در گیر و دار حقوقی مجلس، دولت و شورای عالی فضای مجازی از یک سو و مردم از سوی دیگر ابتر ماند، نقطه عزیمت خوبی است. البته باید توجه داشت که طرح‌هایی از این دست که برای ساماندهی امری اجتماعی تدوین می‌شوند، خود نباید التهاب اجتماعی ایجاد کنند. نقطه مرکزی این طرح‌ها می‌تواند ایجاد سازوکاری واقع‌گرایانه برای تعامل با شرکت‌هایی مانند متا و توییتر باشد و از اظهارنظرهای شاذ در خصوص جایگزینی سریع این رسانه‌ها با نمونه‌های داخلی خودداری کرد. همچنین باید دقت داشت که قطع دسترسی جامعه به رسانه‌های اجتماعی دارای مقیاس جهانی نه امکان‌پذیر است و نه با گفتمان جمهوری اسلامی که داعیه جهانی بودن دارد همخوان است. همراه‌سازی خواست عمومی و ایجاد تقاضا از پایین به بالا، تضمین‌کننده ثمربخشی اینگونه طرح‌های تقنینی است. می‌توان فرض کرد طرحی که به تازگی در مجلس بدون نتیجه مانده توسط سازمان‌های مردم‌نهاد و موازی خواسته مردم مطرح می‌شد؛ مانند درخواست مردم برای ساماندهی بورس و یا تسهیل کسب و کارهای کوچک و متوسط. وقتی قانونی با این حجم از مخالفت اجتماعی روبه‌رو می‌شود حتی در صورت تصویب هم با مشکل مواجه خواهد بود و راه را به روی طرح‌های بعدی که در مواجهه با پدیده‌های جدید اقدام به قانون‌گذاری می‌کنند نیز خواهد بست. بنابراین صرف امر تقنینی نباید مسئولان را از چاله کم‌قانونی و بی‌قانونی به چاه قانون بدِ التهاب‌آفرین و بدون ضمانت اجرایی بیندازد.
- همه زبان پول را می‌فهمند[xvi]:
تملیک سهام رسانه‌های اجتماعی شاید در نگاه اول کمی رویاپردازانه به نظر برسد اما باید توجه داشت که وقت، هزینه‌های مالی و سرمایه انسانی ایجاد رسانه‌های اجتماعی بومی از نقطه صفر و جا انداختن آن در عرصه ملی و بین‌المللی بسیار بیشتر از هزینه و زمانی است که باید برای خرید بخشی از سهام رسانه‌های اجتماعی پرداخت. اهمیت تملیک سهام رسانه‌های اجتماعی به حدی است که ایلان ماسک بر خلاف عادت شرکت‌های بزرگی مانند توییتر که سهام خود را در بازار عرضه کرده و گروه بزرگی از مردم و شرکت‌ها سهام آن را می‌خرند، اقدام به خرید یکجای سهام این رسانه اجتماعی کرده است. تملیک سهام رسانه‌ها به قدری مهم است که هم‌اکنون رسانه Ruptly که رسانه‌ای آلمانی است در تملیک رسانه RT روسی قرار دارد و در انتشار اخبار جنگ روسیه و اوکراین با احتیاط بیشتری حرکت می‌کند. این نیروی رسانه‌ای روسی حتی دولتمردان آلمانی را هم در اتخاذ موضع علیه روسیه از همتایان انگلیسی و آمریکایی خود محتاط‌تر کرده است. مقصود آنکه که فارغ از سیاست‌های رسانه‌ای کشورها و شرکت‌ها، سرمایه‌گذاری‌های بزرگ بأي نحو كان در شرکت‌های رسانه‌ای موثر خواهند بود. لازم است بار دیگر بیان شود که ایجاد زیرساخت‌ها و رسانه‌های اجتماعی بومی و جا انداختن آنها در عرصه ملی و بین‌المللی بسیار زمان‌بر و پرهزینه‌تر از سرمایه‌گذاری‌های موثر بر رسانه‌های اجتماعی موجود هستند.
- تولید محتوا به روش“… بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ …[xvii]“:
اکنون مقابله به مثل و تولید محتوا در رسانه‌های اجتماعی، کم‌هزینه‌ترین و شاید پربازده‌ترین روش تاثیرگذاری بر کاربران ایرانی و خارجی در بستر رسانه‌های اجتماعی است. همانگونه که کشورهایی مانند عربستان، رژیم صهیونیستی، آمریکا و انگلیس و حتی گروهک منافقین با تولید محتوای ساختگی در فضای مجازی به مهندسی و ایجاد امواج رسانه‌ای و اجتماعی در ایران مبادرت می‌کنند، ایران نیز می‌تواند با همان قدرت و چه‌بسا با خلاقیت بیشتر با این اقدامات مبارزه کند. گام بعدی، تولید محتوای کاربر محور[xviii] در رسانه‌های اجتماعی با زبانی به غیر از انگلیسی و فارسی است. اینک کاربران بسیاری در کشورهای آفریقایی، چین، کره، ژاپن، روسیه، آمریکای جنوبی و غیره به صورت بالقوه خریدار گفتمان ایران هستند و هم‌زبانی با آنها نفوذ و همدلی بیشتری ایجاد می‌کند. ایجاد موسسات تولید محتوا در رسانه‌های اجتماعی با زبان‌های مختلف و همخوان با فرهنگ‌های متفاوت در کنار پذیرش هزینه‌زا بودن و سودآور نبودن آنها می‌تواند به عنوان راهبردی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و موثر، پیگیری شود.
عملگری در سایه تحریم
یکی دیگر از ملاحظات مهمی که باید به آن توجه داشت این است که اکنون در شرایط اعمال تحریم‌های ظالمانه بر کشور، باید به گونه‌ای عمل کرد که تا حد امکان از قدرت محدودیت‌زایی تحریم‌ها کاسته شود. بدین معنا، بهتر است فرایند خرید سهام رسانه‌های اجتماعی بین‌المللی با خرید سهام رسانه‌های کوچک که متضمن حساسیت و جلب توجه کمتر افکار عمومی هستند، آغاز شود. از سوی دیگر، ضروری است که این فرایند نه به شکل مستقیم بلکه به شیوه‌ای غیرمستقیم صورت پذیرد. برای این منظور شاید بتوان از نقش واسط هلدینگ‌های معتبر بین‌المللی متعلق به کشورهای جهان اسلام استفاده کرد. باوجود این، بایسته است که پیشبرد صفر تا صدی این فرایند تحت مشورت و هدایت یک تیم حقوقی-مالی مجرب و متخصص اتفاق بیفتد.
سخن پایانی:
ما تا به امروز از تصاحب سهم خود در سرزمین نوی فضای مجازی عقب مانده‌ایم. اتخاذ سیاست‌ها و روش‌هایی سلبی فقط برای رقیبان ایران فرصت‌های بیشتری ایجاد می‌کنند. ضمن تاکید بر قانونمند ساختن فضای مجازی و لزوم بومی و ملی‌سازی فناوری‌ها و سازوکارهای اینترنت به صورت اعم و رسانه‌های اجتماعی به صورت اخص؛ لازم است به جز بومی‌سازی، اقدامات عاجل دیگری نیز صورت پذیرد. این اقدامات باید به دور از آرمان‌گرایی فلج‌کننده و همسو با واقع‌گراییِ نتیجه‌بخش باشند تا کار به سرانجامی احسن برسد.
ای که دستت می‌رسد کاری بکن پیش از آن کز تو نیاید هیچ
پانوشت:
[i] Social Media
[ii]Then and now: a history of social networking sites”. CBS news
[iii] Hypertext
[iv] همین اتفاق در اوایل قرن 18 میلادی در آمریکا نیز رخ داد. امریکای شمالی که میزبان زبان ها و فرهنگ های متعدد اروپایی و حتی آسیایی به ویژه چینی بود در نهایت با زبان انگلیسی و فرهنگ آنگلوساکسون یکدست شد.
[v] https://w3techs.com/technologies/overview/content_language
[vi] Cryptocurrency
[vii] Blockchain
[viii] https://www.researchgate.net/figure/Social-Media-Penetration-by-Country_fig2_325121271
[ix] ضریب نفوذ ۷۱ درصدی شبکه های اجتماعی در ایران/ ایران بالاتر از متوسط جهانی، https://www.tasnimnews.com/fa/news/1400/08/15/2602617
[x] چند کارمند شبکه توییتر به جاسوسی برای عربستان متهم شدند، دویچوله، https://p.dw.com/p/3SbHU
[xi] لشکر سایبری منافقین در شبکه‌های اجتماعی ما چگونه فعالیت می‌کند؟ https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/04/20/2052024
[xii] Phishing websites
[xiii] Social media as public opinion: How journalists use social media to represent public opinion, Shannon C McGregor, May 9, 2019, SAGE Journals
[xiv] https://www.reuters.com/technology/saudi-prince-alwaleed-bin-talal-rejects-elon-musks-twitter-takeover-bid-tweet-2022-04-14/
[xv] http://www.allgov.com/news/top-stories/ambassador-of-the-united-states-to-morocco-who-is-david-t-fischer-171210?news=860383
[xvi] ضرب المثل انگلیسی: Money speaks a language everyone understands.
[xvii] برگرفته از آیه 4 سوره ابراهیم (ع): وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ فَيُضِلُّ اللَّهُ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ :و ما هیچ پیامبری را جز به زبان قومش نفرستادیم تا برای آنان بیان کند. پس خدا هر کس را بخواهد گمراه می کند، و هر کس را بخواهد، هدایت می نماید، و او توانای شکست ناپذیر و حکیم است.
[xviii] User-Generated
دیدگاهتان را بیان کنید